W 2022 roku wyszukiwania online wózków dziecięcych w chińskiej wyszukiwarce Baidu spadły o 17%, z kolei biorąc pod uwagę okres od 2018 roku – o 41% w przypadku wózków i o ponad 1/3 w przypadku butelek dla niemowląt. Równocześnie tylko w ciągu ostatniego roku wyszukiwanie domów opieki dla osób starszych wzrosło ośmiokrotnie. Jeśli z kolei przyjrzymy się sytuacji w Indiach, gdzie Google Trends wskazuje na 15% wzrost liczby wyszukiwań butelek dla niemowląt w 2022 roku oraz prawie pięciokrotny wzrost dla łóżeczek dziecięcych[1], uzyskamy obraz jednej z budzących najwięcej emocji współczesnych zmian demograficznych na świecie.
Populacja Chin zmniejszyła się po raz pierwszy od 60 lat, kiedy to w 1961 roku polityka Wielkiego Skoku doprowadziła do masowego głodu. Jak podaje Michał Zaremba, śmiertelność wzrosła wówczas
z 1,2% w 1958 roku do 1,5% w 1959 roku, 2,5% w 1960 roku, spadając do 1,4% dopiero w roku 1961. Szacuje się, że w latach 1958–1961 ponad 14 milionów ludzi zmarło z głodu, a liczba zgłoszonych urodzeń była o około 23 miliony niższa niż w normalnych warunkach[2].
Obecnie spadek liczby ludności wynosi 850 tysięcy w perspektywie roku. Tym samym rok 2022 Chiny zakończyły z populacją wynoszącą nieco ponad 1,4 miliarda ludzi. Zgodnie ze statystykami Banku Światowego, już w 2021 roku liczby ludności Chin i Indii były bardzo zbliżone – oscylujące wokół 1,4 miliarda, jednak roczny wzrost populacji w Chinach utrzymywał się na poziomie 0,1%, podczas gdy w Indiach wynosił 0,8%[3], co prowadzi do wniosku, że jeśli Indie jeszcze nie stały się najludniejszym krajem świata, wkrótce mogą pozbawić Chiny tego miana.
Zniesienie polityki jednego dziecka
W 2016 roku Chiny, przewidując przyszłe problemy demograficzne, zniosły najbardziej kontrowersyjny programu planowania rodziny na świecie, powszechnie znany jako „polityka jednego dziecka”, co zapoczątkowało okres polityki dwojga dzieci. Skutkiem był tzw. „baby boom”, a wskaźnik urodzeń wzrósł o 7,9%. Tym samym rok 2016 zapisał się w historii jako rok z najwyższą liczbą urodzeń od początku XXI wieku[4].
Już wówczas zastanawiano się, czy to wystarczający krok, by zapobiec nadchodzącej katastrofie demograficznej. Jak wyjaśniał Yong Cai, ekspert w dziedzinie demografii Chin, pracujący w Carolina Population Center na University of North Carolina, zniesienie polityki jednego dziecka została wprowadzona zbyt późno i była niewystarczająca, by odwrócić spadkową tendencję urodzeń dzieci[5]. Wtórowała mu wówczas Mei Fong:
Oczywiście nastąpił niewielki wzrost liczby urodzeń, ponieważ teraz ludzie mają możliwość posiadania drugiego dziecka. Ale myślę, że jak dotąd wszystkie prognozy wskazują na to, co demografowie mówili przez cały czas: tak, nastąpi niewielki wzrost, ale to nie wystarczy, aby sprostać problemowi niedoborów pracowników lub szerszemu trendowi wskaźnika urodzeń[6].
Prognozy te okazały się trafne. Stąd w 2021 roku pojawiły się kolejne zmiany i programy mające zachęcić Chińczyków do zakładania liczniejszych rodzin. Dopuszczono możliwość posiadania trojga dzieci, dodatkowe wysokie świadczenia, urlopy dla matek, dotacje mieszkaniowe czy nawet premie, których wysokość wzrasta proporcjonalnie do ilości urodzonych dzieci[7]. W działaniach tych państwo wsparły przedsiębiorstwa i pracodawcy. Pekin posunął się nawet do zakazania płatnych korepetycji, by złagodzić presję finansową i społeczną rodziców – jeden z głównych powód, dla którego nie chcą mieć dzieci[8].
Jednym z najnowszych rozwiązań wprowadzanych przez Chiny jest dotowanie procedur wspomaganej płodności. W ramach krajowego ubezpieczenia zdrowotnego miałaby zostać pokryta część kosztów[9].
„Posiadanie dziecka oznaczałoby brak czasu, pieniędzy i wolności”[10]
Mimo wszystkich udogodnień, które nawiasem mówiąc, postrzegane są jako zbyt późne i niedostatecznie wysokie, wiele kobiet wciąż nie decyduje się na posiadanie dzieci, a nawet wyjście za mąż. Nawet 44% kobiet w przedziale wiekowym od 18 do 26 lat mieszkających w miastach ma zamiaru wyjść za mąż albo nie jest pewnych, czy wyjdzie za mąż[11]. Jak w rozmowie z Al Jazeerą powiedziała Kavita Yang, 40-letnia profesor uniwersytecka w Pekinie, posiadanie dziecka byłoby dla niej równoznaczne z brakiem czasu, pieniędzy i wolności[12]. Wynika to z wciąż istniejących w Chinach społecznych oczekiwań względem kobiet, które powinny zajmować się domem i dziećmi oraz nierówną pozycją kobiet względem mężczyzn.
Innymi czynnikami przemawiającymi za brakiem potomstwa są także rosnące koszty życia i edukacji oraz niepewna sytuacja wywołana przez pandemię COVID-19.
Czy Chiny zestarzeją się zanim się wzbogacą?
Spadek dzietności w naturalny sposób prowadzi do starzenia się społeczeństwa chińskiego, którego niemal 1/5 już teraz stanowią osoby starsze[13]. To z kolei ma niebagatelne konsekwencje dla chińskiej gospodarki, której główną siłą była do tej pory obfita, tania siła robocza. Kryzys demograficzny prowadzi do tego, że podaż pracowników nie będzie już w stanie napędzać industrializacji i wzrostu. Tym samym dla utrzymania obecnego tempa ekspansji gospodarczej konieczny byłby znaczny wzrost wydajności pracowników[14]. Jak donosi BBC,
Podczas gdy starzenie się społeczeństw stanowi wyzwanie dla gospodarek na całym świecie, największym zmartwieniem dla Chin jest szybkie tempo, w jakim to się rozwija w trakcie przechodzenia do gospodarki o średnich dochodach[15].
Oznacza to, że Chińczycy mogą szybciej się zestarzeć, co przełoży się na zahamowanie rozwoju, niż wzbogacą się jako społeczeństwo.
Perspektywa Indii
Przewidywane spowolnienie chińskiej gospodarki może mieć wpływ także na resztę powiązanego globalnymi zależnościami świata. Już pandemia pokazała, jak wewnętrzne problemy Chin odbijają się na międzynarodowej gospodarce. Zdaniem ekspertów obecna sytuacja może jednak także mieć pozytywne strony, jeśli spojrzymy na nią z perspektywy klimatu, środowiska i globalnego ocieplenia[16].
Zmniejszająca się liczebność chińskiej populacji prowadzi także do osiągnięcia przez Indie miana najludniejszego kraju. Wyższy odsetek osób w wieku produkcyjnym może pozytywnie wpłynąć na wzrost gospodarczy tego państwa, przyczynia się do tego również większy potencjał ożywienia gospodarki, którym dysponuje młodsza populacja[17]. Jak zwraca jednak uwagę „India Today”, obecna sytuacja może zmieć się już w 2040 roku, przynosząc Indiom problem starzejącego się społeczeństwa[18].
[1] China’s population shrinks for first time in over 60 years, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/17/china-population-shrinks-for-first-time-in-over-60-years-data. [2] M. Zaremba, Polityka, wzrost i nierówności w Chinach od 1949 roku. Próba oceny, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, 2022, nr 71. https://journals.ur.edu.pl/nsawg/article/view/4681/3862. [3] https://data.worldbank.org/?locations=IN-CN&s=09. [4] C. Hall, How has the end of its one-child policy affected China?, https://www.aljazeera.com/features/2017/2/2/how-has-the-end-of-its-one-child-policy-affected-china. [5] Ibid. [6] Ibid. [7] S. Mistreanu, As Chinese shun parenthood, firms dangle bonuses, loans and leave, https://www.aljazeera.com/economy/2022/1/26/as-chinese-shun-parenthood-firms-dangle-bonuses-loans-and-leave. [8] Ibid. [9] A. Stevenson, Z. Wang, I.V.F. Offers Hope in China, Even to the Government, https://www.nytimes.com/2023/01/22/business/china-birthrate-ivf.html. [10] S. Mistreanu, As Chinese shun parenthood, op. cit. [11] Ibid. [12] Ibid. [13] J. Yeung, China’s population is shrinking. The impact will be felt around the world, China's population is shrinking. The impact will be felt around the world | CNN. [14] Ibid. [15] Should China worry about its shrinking population?, https://www.bbc.com/news/world-asia-china-64329890. [16] J. Yeung, China’s population is shrinking, op. cit. [17] A. Rajvanshi, How India’s Record-Breaking Population Will Shape the World, https://time.com/6248790/india-population-data-china/. [18] D. Rai, India vs China: What changes in population structures mean for both countries, and the world, https://www.indiatoday.in/diu/story/india-vs-china-what-changes-in-population-structures-mean-for-both-countries-and-the-world-2324254-2023-01-20.
Warto zajrzeć
China’s population shrinks for first time in over 60 years, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/17/china-population-shrinks-for-first-time-in-over-60-years-data.
Data for India, China, https://data.worldbank.org/?locations=IN-CN&s=09.
C. Hall, How has the end of its one-child policy affected China?, https://www.aljazeera.com/features/2017/2/2/how-has-the-end-of-its-one-child-policy-affected-china.
S. Mistreanu, As Chinese shun parenthood, firms dangle bonuses, loans and leave, https://www.aljazeera.com/economy/2022/1/26/as-chinese-shun-parenthood-firms-dangle-bonuses-loans-and-leave.
D. Rai, India vs China: What changes in population structures mean for both countries, and the world, https://www.indiatoday.in/diu/story/india-vs-china-what-changes-in-population-structures-mean-for-both-countries-and-the-world-2324254-2023-01-20.
A. Rajvanshi, How India’s Record-Breaking Population Will Shape the World, https://time.com/6248790/india-population-data-china/.
Should China worry about its shrinking population?, https://www.bbc.com/news/world-asia-china-64329890.
A. Stevenson, Z. Wang, I.V.F. Offers Hope in China, Even to the Government, https://www.nytimes.com/2023/01/22/business/china-birthrate-ivf.html.
J. Yeung, China’s population is shrinking. The impact will be felt around the world, China's population is shrinking. The impact will be felt around the world | CNN.
M. Zaremba, Polityka, wzrost i nierówności w Chinach od 1949 roku. Próba oceny, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, 2022, nr 71. https://journals.ur.edu.pl/nsawg/article/view/4681/3862.