Śmierć królowej brytyjskiej Elżbiety II 8 września 2022 roku wywołała u wielu osób poczucie, że pewna epoka dobiegła końca. Wielka Brytania pogrążyła się w żałobie, oczy całego świata zwróciły się na rodzinę królewską, a na marginesach szumu medialnego wybrzmiewały słowa - odeszła nie tylko ikona, ale także symbol kolonializmu i imperializmu brytyjskiego.
Jak zauważa Larry Madowo, korespondent CNN International w Kenii:
legenda głosi, że tu, w Kenii, Elżbieta wspięła się w korony drzew jako księżniczka, a zeszła jako królowa – bo właśnie wtedy dowiedziała się, że zmarł jej ojciec i że teraz ona zostanie królową. Wtedy też jednak zaczął się ośmioletni okres rozprawiania się brytyjskiego rządu z powstaniem Mau Mau przeciwko kolonialnej administracji. Ponad milion ludzi zamknięto w obozach koncentracyjnych, gdzie ich torturowano i odczłowieczano.
Gdy w 1952 roku Elżbieta wstąpiła na tron, nie wszystkie kolonie odzyskały już niepodległość. Po śmierci przez mieszkańców terytoriów dawnego imperium brytyjskiego postrzegana jest jako dziedziczka tej spuścizny, ale także władczyni, która przez 70 lat swoich rządów nie przeprosiła za okrucieństwa kolonializmu i nie zadośćuczyniła ofiarom.
Jak mówi Manisha Kadyan, spuścizną Elżbiety II jest:
kolonializm, niewolnictwo, rasizm, rabunek i plądrowanie. Choć miała do tego niejedną okazję, nigdy nie przeprosiła za krwawą historię swojej rodziny. Podczas wizyty w Indiach sprowadziła wszystko do “trudnego epizodu z przeszłości”.
Melissa Murray ze School of Law Uniwersytetu Nowojorskiego prognozowała, że śmierć królowej „przyspieszy debaty o kolonializmie, reparacjach i przyszłości Wspólnoty Narodów”.
Debaty te znalazły w ostatnim czasie swój wyraz w spekulacjach, czy księżna Kamila zostanie koronowana przy użyciu korony Elżbiety II ozdobionej pochodzącym z Indii i będącym własnością brytyjską od czasów kolonialnych diamentem Koh-i-noor. Po śmierci królowej ponownie wybrzmiały sugestie, że klejnot powinien zostać zwrócony Indiom, a w środę, 12 października, rzecznik indyjskiego premiera Narendry Modi powiedział “The Telegraph”, że jego użycie przywołuje „bolesne wspomnienia z kolonialnej przeszłości”.
Gdy w 1848 roku Pendżab, niepodległe państwo sikhijskie, zostało włączone do Imperium Brytyjskiego wraz z północnymi prowincjami Indii, zaczęły wybuchać bunty Sikhów, które kolonizatorzy krwawo tłumili. Porozumienie zawarto rok później, 29 marca, z ostatnim maharadżą niepodległego państwa sikhijskiego - Duleepem Singhem, który miał wówczas 14 lat. Zgodnie z zapisami porozumienia musiał on:
zrzec się w imieniu własnym, swoich następców i potomków, tytułu i roszczeń do panowania w Pendżabie, a także wszelkiej władzy suwerena i zgodzić się na konfiskatę wszelkich państwowych dóbr oraz brylantu Koh-i-Noor.
W ten sposób kamień dostał się w posiadanie brytyjskie, co dziś niefortunnie określane jest mianem “podarowania” przez maharadżę królowej Wiktorii. Indie kilkakrotnie ubiegały się o zwrot diamentu. Począwszy od odzyskania niepodległości w 1947 roku, poprzez rok 1953, kiedy Elżbieta II objęła tron aż po chwilę obecną. Na przestrzeni lat roszczenia do klejnotu wysunęły także Pakistan, Afganistan i Iran, tym samym czyniąc go przedmiotem międzynarodowego sporu.
Obecna debata na temat Koh-i-nor istotna jest z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, decyzja w sprawie użycia diamentu w czasie koronacji lub rezygnacji z niego, może zostać odebrana jako działanie symboliczne, zamknięcie wciąż żywej w pamięci społecznej epoki kolonializmu, wzięcie pod uwagę głosu dawnych “podporządkowanych”. Ze strony Indii klejnot w brytyjskiej koronie przedstawiany jest jako symbol upokorzenia w czasach kolonializmu. Rezygnacja z niego mogłaby więc pokazać, że jakaś epoka rzeczywiście się skończyła.
Z drugiej strony dyskusja wokół klejnotu odbywa się w momencie napiętych relacji między Indiami a Wielką Brytanią. Od stycznia tego roku trwają negocjacje w sprawie wolnego handlu między Indiami a Wielką Brytanią. Jak zwraca uwagę Douglas Fraser, umowa ta mogłaby być jedną z najważniejszych i najbardziej korzystnych dla Wielkiej Brytanii po brexicie. Wstępnie miała zostać dopracowana i zawarta przed przypadającym na 24 października świętem Diwali, jak donosi jednak “The Telegraph” ostatnie wypowiedzi minister spraw wewnętrznych Wielkiej Brytanii, Suelli Braverman, mogą sprawić, że umowa “zawiśnie na włosku”. Wyraziła ona obawy przed prowadzeniem polityki otwartych granic z Indiami, których obywatele stanowią największą grupę imigrantów, zostających w kraju nawet po wygaśnięciu wiz. Równocześnie posunęła się także do stwierdzeń, że hindusi są najliczniejszą grupą przestępców, a obniżenie liczby imigrantów było kluczowym elementem umowy społecznej po Brexicie. Jej komentarze spotkały się z oburzeniem w społeczeństwie indyjskim, co z kolei może przełożyć się na dynamikę dalszych negocjacji. W tym kontekście temat Koh-i-noor może stać się kwestią delikatną i drażliwą, a jednocześnie odpowiedzią na pytanie, w jaki sposób Brytyjczycy odnoszą się dziś od obywateli Indii. Uważa się, że następca tronu Wielkiej Brytanii, Karol III jest świadomy współczesnych uwarunkowań i nastrojów społecznych, a decyzja o koronacji może zostać ogłoszona w ostatniej chwili.
Aleksandra Sołtysik
Warto zajrzeć:
D. Fraser, Scotching the trade deal with India? https://www.bbc.com/news/uk-scotland-scotland-business-63194942
M. Górny, Sikhijska droga ku wolności - historia niepodległego Khalistanu, “Refleksje”, 2020, nr 21, s.31.
Ch. Hymas, Suella Braverman says she will resist 'open borders' migration plan with India, https://www.telegraph.co.uk/politics/2022/10/05/suella-braverman-says-will-resist-open-borders-migration-plan/
N. Tweedie, The Koh-i-Noor: diamond robbery?, https://www.telegraph.co.uk/news/features/7917372/The-Koh-i-Noor-diamond-robbery.html
B. Wilkins, Kto nie płacze po Elżbiecie II (i ma dobre powody), https://krytykapolityczna.pl/swiat/wielka-brytania-kolonizacja-zaloba/
J. Wollen, King Charles III’s coronation: Row looms over crown for Camilla, Queen Consort, https://www.telegraph.co.uk/royal-family/2022/10/12/king-charles-coronation-row-queen-consort-camillas-crown/