14 grudnia 2022 roku prezydent Vjosa Osmani, premier Albin Kurti i przewodniczący kosowskiego parlamentu Glauk Konjufca podpisali wniosek o członkostwo Kosowa w Unii Europejskiej. Jak podsumowała ten ruch Osmani:
Najmłodsze państwo na najstarszym kontynencie, kraj pluralizmu politycznego, o gospodarce wolnorynkowej, zasługuje na to, by być częścią rodziny UE. Nasza droga naprzód jest jasna, proces może być długotrwały, ale zrobimy, co do nas należy, aby UE mogła robić to, co należy do niej.[1]
W ubiegłym tygodniu Szwecja, sprawująca obecnie prezydencję w Radzie Unii Europejskiej, poinformowała, że rozpoczyna konsultacje w sprawie wspomnianego wniosku. Prognozowanie ich wyniku utrudnia fakt, że pięć europejskich państw - Cypr, Hiszpania, Grecja, Rumunia i Słowacja – nie uznaje niepodległości Kosowa[2].
Po spotkaniu serbskiego rządu z premierem Węgier Viktorem Orbánen i ministrem spraw zagranicznych Péterem Szijjártó, które miało miejsce 10 stycznia 2023 roku, wiadomo także, że na drodze Kosowa do UE mogą stanąć Węgry. Jak oznajmił szef dyplomacji Serbii Ivica Dačić, powołując się na węgierski rząd:
Przedwczesne przyjęcie Kosowa do europejskich instytucji może zaszkodzić dążeniu do porozumienia. Dlatego jeśli dojdzie do głosowania nad Kosowem w Radzie Europy rząd zagłosuje na „nie”. Węgry wspierają pokojowe rozwiązanie sporu między Prisztiną a Belgradem[3].
To zdaniem Dačicia może nastąpić jedynie poprzez ustępstwa i kompromisy. Według Alice Tylor miałyby one dotyczyć trzech głównych punktów w relacjach kosowsko-serbskich: uznania przez obie strony wszystkich podpisanych dokumentów z dwustronnymi ustaleniami, nieprzymuszania Serbii do uznania niepodległości Kosowa ani jego członkostwa w UE, zapewnienia bezpieczeństwa etnicznym Serbom w Kosowie[4].
Relacje kosowsko-serbskie, czy kocioł bałkański znowu wrze?
Ostatnie miesiące rodzą jednak raczej obawy o eskalację niż nadzieje na pokojowe rozwiązanie sporu. Relacje między Kosowem a Serbią pozostają szczególne napięte od końca lipca 2022 roku, kiedy kosowskie władze zapowiedziały wprowadzenie tymczasowych dowodów tożsamości dla osób wjeżdżających na teren państwa z dowodami serbskimi oraz tymczasowych kosowskich tablic rejestracyjnych dla serbskich pojazdów.
Te kroki, choć analogiczne do podejmowanych przez Serbię wobec obywateli Kosowa od 2011 roku w ramach mediowanej przez Unię Europejską umowy o ułatwieniu przekraczania granic między dwoma krajami[5], wywołały oburzenie mniejszości serbskiej i doprowadziło do ożywienia konfliktu etnicznego. W bezpośredniej konsekwencji wywołało łańcuch kolejnych wydarzeń: protestów etnicznych Serbów, ustawianych i rozmontowywanych blokad drogowych, starć z policją, opuszczenia przez serbskich urzędników lokalnych, protestów wywołanych przez zapowiedź przedterminowych wyborów i w efekcie ich przełożenie na późniejszy termin[6], kolejne blokady drogowe, podwyższenie gotowości wojsk serbskich[7] i wreszcie prośbę Serbii do NATO o zgodę na rozlokowanie w Kosowie żołnierzy, która ostatecznie została odrzucona[8].
Sytuacja wywołała zaniepokojenie Unii Europejskiej oraz Stanów Zjednoczonych, które wezwały do powściągliwości i natychmiastowej deeskalacji, by uniknąć zaostrzenia jednego z największych konfliktów bałkańskich od lat:
Wzywamy wszystkich do zachowania maksymalnej powściągliwości, podjęcia natychmiastowych działań w celu bezwarunkowej deeskalacji sytuacji oraz powstrzymania się od prowokacji, gróźb i zastraszania[9].
Kosovo je srce Srbije
Jak w rozmowie z portalem Euractiv.pl zauważa Łukasz Kobeszko z Ośrodka Studiów Wschodnich, wymiana tablic rejestracyjnych była jedynie pretekstem, iskrą zapalną, która otworzyła niezabliźnioną ranę. Sedno problemu tkwi w nieuznaniu przez Serbię od 2008 roku Kosowa jako niezależnego państwa[10].
Co jednak sprawia, że Kosowo, w którym mniejszość serbska stanowi około 7% całej ludności, jest tak ważne dla Serbii? Jako uzasadnienie na ogół podawane jest znaczenie tego terytorium dla historii i kultury serbskiej. Przyjrzenie się temu zagadnieniu prowadzi do narracji mitu kosowskiego, zgodnie z którym Kosovo je srce Srbije (Kosowo jest sercem Serbii)[11].
Mit kosowski lub idea kosowska[12] nawiązuje do bitwy na Kosowym Polu w 1389 roku, w które zajmujący wówczas to terytorium przegrali z Turkami Osmańskimi. Data ta jest uznawana za symboliczny koniec niezależnego średniowiecznego państwa serbskiego. Przez kolejne wieki, a zwłaszcza wiek XIX naznaczony ruchami narodotwórczymi zdarzenie historyczne rozwijało się w mit. Właśnie w XIX wieku Vuk Stefanović Karadžić, poszukując i spisując pieśni ludowe, w których doszukiwano się ducha narodu, odkrył zbiór tekstów cerkiewnych spisanych z polecenia Stefan Lazarevicia przekształcone już z czasem przez tradycję ludową i uczynił z nich podstawę budowania świadomości narodowej. Cytując za Skorczewskim:
Po opublikowaniu tychże pieśni w drugim tomie swoich dzieł, pt. Srpske narodne pjesme, Vuk Karadžić właśnie na tym elemencie budować zaczął świadomość naro‑dową Serbów. A mit kosowski świetnie się do tego nadawał, gdyż odwoływał się do średniowiecznego państwa serbskiego, do ludowości, na którą Vuk kładł olbrzymi nacisk w sporach ze swoimi oponentami, a przede wszystkim, co zostało już powie‑dziane, pieśni były znane przez ogół[13].
W ten sposób do serbskiej tradycji, ale także idei narodowej Kosowo przeszło jako siłą odebrana kolebka serbskości. Jak pisze Dorota Gil, dochodzi wręcz do apoteozy Kosowa jako „serbskiej Golgoty”, „ziemi świętej” i „serca Serbii” - miejsca zapowiadanego powrotu do serbskiego złotego wieku, czyli odrodzenia imperium cara Dušana[14].
Wpływy rosyjskie
Jednym z głównych krajów, które nie uznają niepodległości Kosowa, a zarazem sojusznikiem Serbii jest Rosja. Długotrwałe bliskie relacje dwóch państw oparte są m.in. na bliskości religijnej, z drugiej strony, jak zauważa Anna Wolska,
dla serbskich władz to także element polityki utrzymywania pozycji głównego partnera dla światowych mocarstw zainteresowanych prowadzeniem interesów na Bałkanach Zachodnich[15].
Polityki tej nie zmieniła wojna w Ukrainie – Serbia opowiedziała się przeciw nakładaniu sankcji, a wręcz po stronie Rosji mimo presji wywieranej przez Europę. Zgodnie z wynikami sondażu przeprowadzonego na zamówienie dziennika „Blic”, 64% ankietowanych Serbów popiera tę politykę. Spekulacje pokazują z kolei, że opinia publiczna mogłaby się diametralnie zmienić i nałożenie sankcji mogłoby poprzeć nawet 80% Serbów, jeśli Rosja uznałaby niepodległość Kosowa[16].
Relacje rosyjsko-serbskie nie ograniczają się jednak tylko do popierania lub odrzucania sankcji. Zdaniem wicepremiera Kosowa Besnika Bislimi Rosja wpływa na sytuację na Bałkanach, by odwrócić uwagę od inwazji na Ukrainę. Rząd Kosowa ma posiadać dowody na wspieranie serbskich grup paramilitarnych przez rosyjskie centrum humanitarne[17]. „The Guardian” donosi także o rosyjskim wsparciu dla serbskiego secesjonistycznego programu nacjonalistycznego w Bośni i Hercegowinie oraz chorwackich nacjonalistów. Tym samym przestrzega przed słabnięciem wpływów Unii Europejskiej na Bałkanach, na rzecz wpływów rosyjskich i chińskich – dyktowanych inwestycjami w regionie[18].
[1] A. Tylor, K. Wysocka, Kosowo dołączy do UE? Szwecja bierze się za wniosek o członkostwo, https://www.euractiv.pl/section/polityka-wewnetrzna-ue/news/szwedzka-prezydencja-w-ue-zabiera-sie-za-wniosek-o-czlonkostwo-kosowa/. [2] Ibid. [3] A. Tylor, Serbia: Węgry zagłosują przeciwko przyjęciu Kosowa do UE, https://www.euractiv.pl/section/polityka-zagraniczna-ue/news/serbia-wegry-zaglosuja-przeciwko-przyjeciu-kosowa-do-ue/. [4] Ibid. [5] T. O Falk, What’s behind the renewed tensions between Serbia and Kosovo?, What’s behind the renewed tensions between Serbia and Kosovo? | Explainer News | Al Jazeera. [6] Kosovo postpones local election in ethnic-Serb-dominated north, https://www.aljazeera.com/news/2022/12/11/kosovo-postpones-local-election-in-ethnic-serb-dominated-north. [7] Ethnic Serbs erect more roadblocks as tensions soar in Kosovo, Ethnic Serbs erect more roadblocks as tensions soar in Kosovo | Politics News | Al Jazeera. [8] NATO odrzuciło prośbę Serbii o możliwość wysłania sił do Kosowa, NATO odrzuciło prośbę Serbii o możliwość wysłania sił do Kosowa - Forsal.pl. [9] Protesting Serbs in northern Kosovo start removing barricades, Protesting Serbs in northern Kosovo start removing barricades | Conflict News | Al Jazeera. [10] S. Ortfinowska, „Niezabliźnione rany”. Co dalej z Serbią i Kosowem?, „Niezabliźnione rany”. Co dalej z Serbią i Kosowem? – EURACTIV.pl. [11] M. Skorczewski, Kosowo, mit kosowski i jego recepcja, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, 2013, nr 48, s. 283. https://apcz.umk.pl/SDR/article/view/SDR.2013.13/7671. [12] D. Gil, Idea kosowska (Serbia) [w] Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII–XXI wiek, [red.] G. Szwat-Gyłybowa, D. Gil, L. Miodyński, Warszawa, 2020. https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/261139/gil_idea_kosowska_serbia_2020.pdf?sequence=1&isAllowed=y. [13] M. Skorczewski, Kosowo, mit kosowski…, op. cit. [14] D. Gil, Idea kosowska, op. cit. [15] A. Wolska, Serbia: Zaskakujące wyniki sondażu. Tylko 16 proc. Serbów zgadza się z UE, Serbia: Zaskakujące wyniki sondażu. Tylko 16 proc. Serbów zgadza się z UE – EURACTIV.pl. [16] Ibid. [17] Serbia i Kosowo na krawędzi wojny. Bislimi: nikt nie zaprzecza wpływowi Rosji, która chce odwrócić uwagę od Ukrainy, Serbia i Kosowo na krawędzi wojny. Bislimi: nikt nie zaprzecza wpływowi Rosji, która chce odwrócić uwagę od Ukrainy | Polska Agencja Prasowa SA (pap.pl). [18] The Guardian view on problems in the western Balkans: Europe should do more, https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/jan/08/the-guardian-view-on-problems-in-the-western-balkans-europe-should-do-more.
Warto zajrzeć:
A. Tylor, K. Wysocka, Kosowo dołączy do UE? Szwecja bierze się za wniosek o członkostwo, https://www.euractiv.pl/section/polityka-wewnetrzna-ue/news/szwedzka-prezydencja-w-ue-zabiera-sie-za-wniosek-o-czlonkostwo-kosowa/.
A. Tylor, Serbia: Węgry zagłosują przeciwko przyjęciu Kosowa do UE, https://www.euractiv.pl/section/polityka-zagraniczna-ue/news/serbia-wegry-zaglosuja-przeciwko-przyjeciu-kosowa-do-ue/.
Ethnic Serbs erect more roadblocks as tensions soar in Kosovo, Ethnic Serbs erect more roadblocks as tensions soar in Kosovo | Politics News | Al Jazeera.
D. Gil, Idea kosowska (Serbia) [w] Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach. XVIII–XXI wiek, [red.] G. Szwat-Gyłybowa, D. Gil, L. Miodyński, Warszawa, 2020. https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/261139/gil_idea_kosowska_serbia_2020.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
Kosovo postpones local election in ethnic-Serb-dominated north, https://www.aljazeera.com/news/2022/12/11/kosovo-postpones-local-election-in-ethnic-serb-dominated-north.
NATO odrzuciło prośbę Serbii o możliwość wysłania sił do Kosowa, NATO odrzuciło prośbę Serbii o możliwość wysłania sił do Kosowa - Forsal.pl.
S. Ortfinowska, „Niezabliźnione rany”. Co dalej z Serbią i Kosowem?, „Niezabliźnione rany”. Co dalej z Serbią i Kosowem? – EURACTIV.pl
Protesting Serbs in northern Kosovo start removing barricades, Protesting Serbs in northern Kosovo start removing barricades | Conflict News | Al Jazeera.
Serbia i Kosowo na krawędzi wojny. Bislimi: nikt nie zaprzecza wpływowi Rosji, która chce odwrócić uwagę od Ukrainy, Serbia i Kosowo na krawędzi wojny. Bislimi: nikt nie zaprzecza wpływowi Rosji, która chce odwrócić uwagę od Ukrainy | Polska Agencja Prasowa SA (pap.pl).
M. Skorczewski, Kosowo, mit kosowski i jego recepcja, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, 2013, nr 48, s. 283. https://apcz.umk.pl/SDR/article/view/SDR.2013.13/7671.
T. O Falk, What’s behind the renewed tensions between Serbia and Kosovo?, What’s behind the renewed tensions between Serbia and Kosovo? | Explainer News | Al Jazeera.
A. Wolska, Serbia: Zaskakujące wyniki sondażu. Tylko 16 proc. Serbów zgadza się z UE, Serbia: Zaskakujące wyniki sondażu. Tylko 16 proc. Serbów zgadza się z UE – EURACTIV.pl.