W czasie, gdy uwaga całego świata jest skupiona na sytuacji w Ukrainie, kolejnych ruchach Putina, polityce Chin czy napięciach w Iranie, we wrześniu w Kambodży rozegrał się prawdopodobnie ostatni już akt postpolpotowskiej traumy. 22 września działający pod egidą ONZ trybunał podtrzymał wyrok dożywocia dla Khieu Samphana, jednego z przywódców zbrodniczego komunistycznego reżimu Czerwonych Khmerów za ludobójstwo w latach 70.[1] Jest to zarazem ostatni pozostały przy życiu przywódca współpracujący z Pol Potem.
Jak mówi 56-letni Yath Run, który w wieku 9 lat został oddzielony przez reżim Czerwonych Khmerów od rodziców i wysłany do obozu pracy dla dzieci, życie spędzone w więzieniu to za mało:
Zasłużyli na wyrok 200 lub 300 lat więzienia, a nawet ich szczątki powinny być w kajdankach do czasu odbycia kary więzienia […] Nie powinno się im pozwolić na ceremonię pogrzebową, ponieważ podczas ich reżimu zmasakrowano niewinnych ludzi, a ich ciała nie miały trumien, w których mogliby się położyć[2].
Podtrzymanie wyroku zamknęło pewien etap w dziejach kraju, razem z osadzeniem ostatniego z przywódców odpowiedzialnych za ludobójstwo nie zakończyła się jednak panująca w społeczeństwie trauma, której nie wynagrodzi nawet zakucie szczątków w kajdany. O sytuacji współczesnej Kambodży po ludobójstwie więcej mówi kolejne wrześniowe wydarzenie - psychiatra Sotheara Chhim, zajmujący się pracą z ofiarami został uhonorowany Nagrodą im. Ramona Magsaysaya nazywaną "azjatycką Pokojową Nagrodą Nobla"[3]. Jego główną zasługą jest praca w założonej w 1995 Transkulturalnej Organizacji Psychospołecznej (TPO), która za cel obrała sobie niesienie pomocy psychologicznej osobom, które przeżyły czasy reżimu Czerwonych Khmerów i mierzą się z tzw. baksbatem. Zarówno działania Chhima, jak i całej organizacji ukazują, że osądzenie katów jest jedynie wierzchołkiem góry lodowej problemów społecznych wynikłych z traumatycznych doświadczeń. Co więcej, te problemy nie są porównywalne do innych post traumatycznych zaburzeń.
BAKSBAT CZYLI ZŁAMANA ODWAGA
Jak zauważa Sotheara Chhim[4], znaczenie uwarunkowań kulturowych często jest pomijane w diagnozowaniu zaburzeń psychicznych lub prowadzi do ich nieodpowiedniego rozpoznania. Już zderzenie zachodniej psychiatrii w erze kolonialnej z przypadkami owych zaburzeń w ówczesnych społecznościach azjatyckich, wskazało, że europejskie metody nie znajdują w koloniach zadowalającego zastosowania, a wręcz znaczenie kultury zdaje się oddziaływać na częstotliwość i ekspresję zaburzeń[5]. Ta rozbieżność spotkała się z dwoma odpowiedziami. Z jednej strony, społeczności azjatyckie przyjmowały zachodnie rozwiązania, dążące do osiągnięcia globalności, lecz dostosowując je do własnych potrzeb czy warunków kulturowych poprzez łączenie ich z miejscowymi tradycjami leczniczymi. Drugą odpowiedzią było pochylenie się przez badaczy nad tematem wpływów kulturowych. Pojawiło się nawet stanowisko, że pewne wydarzenia w skali makro, mogą drogą społeczno-kulturową wpływać na poziom synaptyczny[6].
Mimo tych przemian, Chhim wciąż zwraca uwagę na problem zachodniego obciążenia w psychiatrii. Używanie przez badaczy skali oraz koncepcji opracowanych na Zachodzie lub dla grup uchodźców, powodowało rozbieżności już na samym etapie rozmów, ze względu na niedopasowanie do lokalnego kontekstu Kambodży. Chhim zwraca również uwagę na brak odpowiedniego języka, który pozwoliłby przełożyć doświadczenia Khmerów na zachodnią terminologię. Również nieuwzględnienie lub niezrozumienie znaczenia ludowych wierzeń, prowadzi do błędnej interpretacji objawów[7]. Tym samym specyficzne objawy towarzyszące kambodżańskiej traumie zostają zakwalifikowane jako objawy PTSD, od którego jednak się różnią, co z kolei powoduje między innymi zanegowanie kulturowego wymiaru syndromu niepokoju, określanego mianem baksbat[8].
Baksbat, czyli syndrom złamanej odwagi[9], jest specyficznym dla społeczności Khmerów syndromem traumy pourazowej, wywołanej mającym miejsce w ostatnich dekadach ludobójstwem. Baksbat istniał jednak znaczenie wcześniej niż reżim Pol Pota. Wspomina się już o nim w kontekście upadku Imperium Khmerów w 1413 roku i inwazji sjamskiej, sugerując, że syndrom mógł być przekazywany kolejnym pokoleniom Kambodżan, czyniąc z nich wręcz etniczność ze złamaną odwagą[10]. Ma powodować poczucie wyczerpania, pasywność oraz niezdolność do oporu, którymi z kolei tłumaczy się bierność społeczeństwa wobec ludobójstwa[11]. Baksbat łączy w sobie objawy stresu pourazowego, lęk, depresję oraz zaburzenia dysocjacyjne[12]. Cierpiący na niego ludzie nieraz sprawiają wrażenie głuchych lub głupich[13]: nie mówią, zdają się nie słyszeć ani nie rozumieć. Unikają wszystkiego, co mogłoby przypomnieć traumatyczne zajście, a także mają problemy z zaufaniem innym, co nieraz przyczynia się do rozbicia społeczności[14]. Brak zaufania, podejrzliwość mają być cechami niemalże społecznymi wykształconymi po traumie, z niepewności co do tego, kto jest katem, a kto ofiarą, tym samym przekładając się na kondycję tego społeczeństwa[15].
Rozpoznanie i nazwanie problemu są jednak utrudniane przez zmowę milczenia między pacjentem i terapeutą, jeśli obie strony doświadczyły traumy ludobójstwa. Brakuje również odpowiedniego języka, który odzwierciedlałby doświadczenie traumy. Pojawia się rozbieżność między oficjalnym językiem badaczy oraz psychiatrów, zakorzenionym w kontekście zachodnim oraz lokalnymi, opartymi na „tradycyjnych” wierzeniach, sposobami wyrażania przeżyć przez dotkniętą traumą społeczność. Kluczową rolę odgrywa tu właśnie kontekst lokalnych wierzeń, a zwłaszcza przekonania o wszechobecnych duchach, które mogą wywoływać choroby[16]. Zaburzenie tłumaczone jest więc poprzez oddziaływanie duchów, instytucję nieszczęścia lub losu (raesey) czy wręcz zagubienie duszy[17] - zjawiska, których kliniczna psychiatria nie zna. Te dwie perspektywy obecne we współczesnej rzeczywistości Kambodży mogą być sobie zupełnie obce, a ich języki – wzajemnie nieprzekładalne. Dodatkowo niechęć do mówienia o traumie może utrudniać wypracowanie przez lokalną społeczność własnego języka opisu tych doznań.
ZERWAĆ ŁAŃCUCH
Baksbat jest tylko jednym z zaburzeń psychicznych odnotowywanych w Kambodży, zarazem jest jednak uwarunkowany historycznie i kulturowo, przez co staje się swoistą lokalną odmianą zespołu stresu pourazowego. Można o nim mówić w kontekście całego społeczeństwa, które bezpośrednio lub pośrednio jest nim dotknięte. W tematyce zaburzeń psychicznych w Kambodży pojawia się jednak jeszcze jeden specyficzny, bardziej marginalny problem – sytuacja osób cierpiących na owe zaburzenia w społecznościach wiejskich. Mimo obecności zagranicznych organizacji oraz rozwoju miejscowych instytucji niosących pomoc w zakresie zdrowia psychicznego, ludność obszarów wiejskich często nie ma dostępu do profesjonalnej pomocy. Dedykowany jest jej aktualnie program kambodżańskiego TPO – Operation Unchain[18], czyli operacja zerwania łańcucha. W swej nazwie odnosi się ona właśnie do sytuacji chorych w społecznościach wiejskich, których rodziny, nie potrafiąc im pomóc ani poradzić sobie z chorobą, zamykają w klatkach, przykuwają łańcuchami[19]. Niektórzy spędzają w ten sposób, nieraz w skrajnie złych, niehigienicznych warunkach, znaczną część swojego życia – nawet kilkanaście lat[20]. Zaburzenia psychiczne oraz ich przyczyny są różne, wśród uwięzionych zdarzają się także osoby, która doświadczyły traumy. Jak zaznacza Chhim, baksbat może przybierać postać normalną lub patologiczną – silniejszą i powodującą wzrost nieprzystosowywalnych zachowań. Tochman wspomina historię kobiety, którą widok otwartego masowego grobu wpędził w obłąkanie[21]. Gdy miejscowi uzdrowiciele, znachorzy ani egzorcysta nie pomogli, mąż uwięził ją w szopie na prawie 40 lat.
Historia ta, jak wskazują materiały opublikowane na stronie internetowej TPO oraz te zebrane przez Tochmana, nie jest odosobniona. Praktyka więzienia osób psychicznie chorych na wsiach jest, jeśli nie powszechna, to przyjmowana jako zjawisko stosunkowo normalne. Jego przyczyn należy szukać zarówno na poziomie lokalnym, jak i państwowym. Pierwszy sprowadza się do braku świadomości ludności wiejskiej na temat zaburzeń psychicznych oraz sposobów ich leczenia, co sprawia, że zwracają się oni do tradycyjnych wierzeń oraz medycyny ludowej, ale też braku funduszy na podjęcie leczenia oraz stygmatyzacji osób chorych i ich krewnych[22] Na poziomie państwowym z kolei przyczyną jest utrzymujący się od czasu reżimu Czerwonych Khmerów brak dostatecznej liczby instytucji i wykwalifikowanych pracowników, zwłaszcza lekarzy psychiatrów, którzy mogliby objąć opieką także ludność z obszarów wiejskich. Problemem jest także słabszy rozwój ekonomiczny tych obszarów, na co wpływ miały również wydarzenia z niedawnej przeszłości.
Jak widać, konsekwencje ludobójstwa w Kambodży zakorzenione są w społeczeństwie – niemal dosłownie pod postacią baksbatu w konkretnych osobach – dużo mocniej niż wydaje się na pierwszy rzut oka. Wymierzenie sprawiedliwości choć przynosi kres pewnej epoki, nie rozwiązuje trawiących społeczeństwo problemów. W tym wymiarze o sytuacji Kambodży żyjącej w cieniu traumy więcej mówi uhonorowanie Sotheara Chhima, jednocześnie wskazujące na głębokie, uwikłane w lokalny kontekst konsekwencje dramatycznych wydarzeń z lat 70.
Aleksandra Sołtysik
[1] Kambodża: Wyrok dożywocia dla byłego przywódcy Czerwonych Khmerów podtrzymany, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/8553382,kambodza-czerwoni-khmerzy-dozywocie.html [2] ‘Even their remains should be in handcuffs’: Khmer Rouge vilified, https://www.aljazeera.com/news/2022/9/23/even-their-remains-should-be-in-handcuffs-polpots-regime [3] Kambodża: psychiatra, który leczy ofiary reżymu Pol Pota, jednym z laureatów "azjatyckiego Nobla Pokoju", https://www.onet.pl/informacje/kai/kambodza-psychiatra-ktory-leczy-ofiary-rezymu-pol-pota-jednym-z-laureatow/70cz26v,30bc1058 [4] S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): The Development and Validation of the Inventory to Measure Baksbat, a Cambodian Taruma-based Cultural Sydnrome of Distress, “Cult Med Psychiatry”, 2012, 36, s. 654-655. [5] M. Lewis, H.Minas, Why Historical, Cultural, Social, Economic and Political Perspectives on Mental Health Matter [in] Mental Health in Asia and the Pacific Historical and Cultural Perspectives, 2017, s. 8-10. [6] Ibid., s. 10. [7] S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): The Development…, op.cit., s. 642-643. [8] Ibid., s. 656. [9] Chhim posługuje się oryginalnym pojęciem: baksbat lub jego angielskim odpowiedniki broken courage, za Wojciechem Tochmanem (W. Tochman, Pianie kogutów, płacz psów, Kraków 2019) zamiennie dla oryginalnej formy używam polskiego tłumaczenia: złamana odwaga. [10] S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): A Trauma-Based Cultural Syndrome in Cambodia, [in] “Medical Anthropology”, 2013, 32, s. 161 - 163 . [11] Ibid., s. 164 . [12] Ibid., s.161 [13] Określenie używane przez autora ( S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): A Trauma-Based…, op.cit., s.165) [14] Ibid., s.165 [15] W. Tochman, Pianie kogutów…, op.cit., s. 159-161. [16] S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): The Development…, op.cit., s. 641-642. [17] S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): A Trauma-Based…, op.cit., s. 166-167. [18] TPO Cambodia, Operation Unchain, https://tpocambodia.org/operation-unchain/ (01.07.2020). [19] Informacji na ten temat dostarcza strona TPO Cambodia: https://tpocambodia.org/operation-unchain/, w 2019 roku nakładem Wydawnictwa Literackiego ukazał się także reportaż Wojciecha Tochmana Pianie kogutów, płacz psów, poruszający tę problematykę. [20] TPO Cambodia opisuje historię kobiety, która na łańcuchu spędziła 15 lat, https://tpocambodia.org/tpo-helps-unchain-woman-locked-up-by-family-for-15-years/ (01.07.2020). [21] W. Tochman, Pianie kogutów…, op. cit., s. 13-18. [22] TPO Cambodia, Operation Unchain, https://tpocambodia.org/operation-unchain/ (01.07.2020).
WARTO ZAJRZEĆ
S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): A Trauma-Based Cultural Syndrome in Cambodia, [in] “Medical Anthropology”, 2013, 32.
S. Chhim, Baksbat (Broken Courage): The Development and Validation of the Inventory to Measure Baksbat, a Cambodian Taruma-based Cultural Sydnrome of Distress, “Cult Med Psychiatry”, 2012, 36.
‘Even their remains should be in handcuffs’: Khmer Rouge vilified, https://www.aljazeera.com/news/2022/9/23/even-their-remains-should-be-in-handcuffs-polpots-regime
Kambodża: psychiatra, który leczy ofiary reżymu Pol Pota, jednym z laureatów "azjatyckiego Nobla Pokoju", https://www.onet.pl/informacje/kai/kambodza-psychiatra-ktory-leczy-ofiary-rezymu-pol-pota-jednym-z-laureatow/70cz26v,30bc1058
Kambodża: Wyrok dożywocia dla byłego przywódcy Czerwonych Khmerów podtrzymany, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/8553382,kambodza-czerwoni-khmerzy-dozywocie.html
M. Lewis, H.Minas, Why Historical, Cultural, Social, Economic and Political Perspectives on Mental Health Matter [in] Mental Health in Asia and the Pacific Historical and Cultural Perspectives, 2017.
W. Tochman, Pianie kogutów, płacz psów, Kraków, 2019.
TPO Cambodia, Operation Unchain, https://tpocambodia.org/operation-unchain